pesticide safety guidelines for farmers: खरीप हंगामात पावसाच्या आगमनानंतर शेतकरी आपल्या शेतात वेगवेगळी पिके घेतात. यामध्ये महाराष्ट्रात प्रमुख म्हणजे कापूस, सोयाबीन, भात, मका, उडीद, मूग इत्यादी पिकांची लागवड मोठ्या प्रमाणात होते. या पिकांवर किडी व रोगांचा प्रादुर्भाव मोठ्या प्रमाणावर होत असल्यामुळे त्यांचे नियंत्रण करणे अत्यंत गरजेचे असते. यासाठीच शेतकरी कीटकनाशक, बुरशीनाशक, तणनाशक यांची फवारणी करतात.
परंतु अनेकदा योग्य माहिती नसल्यामुळे फवारणी करताना शेतकऱ्यांकडून काही महत्त्वाच्या गोष्टींकडे दुर्लक्ष होते. त्यामुळे आरोग्यावर परिणाम होतो आणि काही वेळा ही विषबाधा गंभीर रूप देखील घेऊ शकते. त्यामुळेच कृषी विभागाकडून शेतकऱ्यांसाठी काही महत्त्वाच्या मार्गदर्शक सूचना (agriculture advisory for farmers) देण्यात आल्या आहेत. या सूचनांचे पालन केल्यास आपली सुरक्षितता तर राहीलच, शिवाय फवारणीचे परिणामही प्रभावी दिसून येतील. चला तर मग, या विषयावर सविस्तर माहिती घेऊया.
फवारणी का आवश्यक आहे? (crop protection tips during kharif season)
शेतामध्ये लावलेल्या पिकांवर हवामान, आर्द्रता, तापमान अशा अनेक घटकांमुळे किडी व रोग वाढतात. उदा. कापसावर गुलाबी बोंड अळी, तुडतुडे, पाने खाणाऱ्या अळ्या तर सोयाबीनवर बुरशीजन्य रोग, पर्णझड अशा समस्या दिसून येतात. या किडी व रोगांचा प्रादुर्भाव जर वेळीच थांबवला नाही तर उत्पादनात मोठी घट होण्याची शक्यता असते. त्यामुळे त्यावर वेळीच नियंत्रण मिळवण्यासाठी रासायनिक फवारणी (chemical pesticide spraying) करणे गरजेचे ठरते.
फवारणी करताना घ्यावयाची महत्त्वाची काळजी (how to spray pesticides safely)
1. वैयक्तिक सुरक्षितता सर्वात महत्त्वाची
• फवारणी करण्यापूर्वी शेतकऱ्याने हातमोजे, रबरी बूट, चेहरा झाकणारा मास्क आणि गॉगल घालणे अनिवार्य आहे.
• औषध तयार करताना ते लाकडी काडीने किंवा काठीने व्यवस्थित मिसळावे.
• फवारणी करताना उघड्या हाताने औषध हाताळू नये.
• फवारणी झाल्यावर साबणाने अंग धुणे व आंघोळ करणे आवश्यक आहे. कपडे देखील धुवून घ्यावेत.
2. वाऱ्याच्या दिशेचा विचार करा
• फवारणी करताना नेहमी वाऱ्याच्या दिशेला पाठ करून फवारणी करावी. वाऱ्याच्या विरुद्ध फवारणी केल्यास औषधाचे कण अंगावर येण्याची शक्यता असते.
• त्यामुळे विषारी द्रव्य थेट शरीराच्या संपर्कात येते आणि विषबाधा होऊ शकते.
3. फवारणी करताना तोंडातून काही खाऊ नका
• फवारणी करताना तोंडातून काही खाणे, तंबाखू किंवा धूम्रपान करणे टाळावे. औषधाचे सूक्ष्म कण तोंडातून आत जातात आणि आरोग्याला धोका निर्माण होतो.
4. फवारणी उपाशीपोटी करणे टाळा
• फवारणी करण्यापूर्वी अन्न सेवन करणे आवश्यक आहे. उपाशीपोटी फवारणी केल्यास औषधाचे परिणाम अधिक घातक ठरू शकतात.
5. नोझल/पंप स्वच्छ ठेवणे आवश्यक
• फवारणी पंपाच्या नोझलमध्ये अडकलेली घाण साफ करताना तोंडाने फुंकर देणे टाळा.
• याऐवजी तारेने किंवा पिनने नळी स्वच्छ करावी. तोंडाने फुंकर दिल्यास औषध तोंडात जाण्याचा धोका असतो.
6. औषध अंगावर उडाल्यास काय कराल?
• जर फवारणी करताना औषधाचा स्पर्श त्वचेला झाला असेल तर त्या भागाला त्वरित पाण्याने धुऊन टाका.
• डोळ्यांमध्ये औषध गेले असल्यास ताबडतोब स्वच्छ पाण्याने डोळे धुवावेत.
विषबाधा झाली तर काय करावे? (pesticide poisoning prevention in agriculture)
काही वेळा अत्यंत काळजी घेतली तरी चुकून विषबाधा होऊ शकते. अशावेळी पुढीलप्रमाणे त्वरित कृती करणे गरजेचे आहे:
• रुग्णाला तातडीने नजिकच्या शासकीय रुग्णालयात घेऊन जावे.
• 108 क्रमांकावर कॉल करून अ‍ॅम्बुलन्सची मदत घेणे.
• विषबाधा झालेल्या व्यक्तीचे औषध लागलेले कपडे लगेच काढावेत आणि त्या भागांना स्वच्छ पाण्याने धुवावे.
• डॉक्टरांना कशाचे फवारणी केली होती, ते औषध कोणते होते, याची माहिती देणे महत्त्वाचे असते.
औषधांच्या डब्यावरील रंगीत पट्ट्यांचा अर्थ काय? (pesticide label color code meaning)
औषधांच्या (कीटकनाशक, तणनाशक) डब्यांवर असलेल्या रंगीत पट्ट्यांद्वारे त्या औषधातील विषारीपणाचा स्तर ओळखता येतो. याचे वर्गीकरण खालीलप्रमाणे आहे:
1. लाल पट्टी
• अत्यंत विषारी औषधे
• अत्यंत सावधगिरीची आवश्यकता
• फवारणी करताना पूर्ण संरक्षण साधने वापरणे आवश्यक
• शक्यतो शेवटचा पर्याय म्हणूनच वापर करावा
2. पिवळी पट्टी
• मध्यम विषारी औषधे
• योग्य पद्धतीने वापरल्यास धोका कमी
• डॉक्टरांच्या किंवा कृषी तज्ञांच्या सल्ल्यानुसार वापर करावा
3. निळी पट्टी
• कमी विषारी औषधे
• तुलनेत सुरक्षित, परंतु तरीही संरक्षण आवश्यक
• फवारणीचे सर्व नियम पाळावेत
4. हिरवी पट्टी
• सौम्य विषारी औषधे
• धोका फार कमी
• सर्वसामान्य खबरदारी घेतल्यास सुरक्षित वापर
या रंगीत पट्ट्यांमुळे शेतकऱ्यांना औषधाच्या विषारीपणाचा अंदाज घेता येतो आणि त्यानुसार फवारणी करताना योग्य ती काळजी घेता येते.
रिकामे डबे आणि उरलेली औषधे – काय करावे?
• फवारणी झाल्यावर रिकामे डबे किंवा बाटल्या कधीही पाण्याच्या साठवणीसाठी वापरू नयेत.
• उरलेले औषध सुरक्षित पद्धतीने नष्ट करावे. उघड्यावर किंवा नाल्यात सोडू नये.
• रिकाम्या बाटल्या गावातील स्थानिक स्वच्छता विभागाच्या मार्गदर्शनानुसार विल्हेवाट लावाव्यात.
कृषी विभागाच्या मार्गदर्शक सूचना (agriculture department guidelines)
• फवारणीसाठी सकाळी किंवा संध्याकाळीच वेळ निवडा. उन्हात फवारणी टाळा.
• सावधगिरीची पूर्ण साधने वापरा – पीपीई किट, मास्क, हातमोजे.
• सर्टिफाईड व कायदेशीर विक्रेत्यांकडूनच औषधे खरेदी करा.
• शिफारस केलेल्या मात्रेतच औषध वापरा.
• औषधाची माहिती लेबलवर नीट वाचा.
pesticide safety guidelines for farmers
शेती करताना उत्पादन मिळवण्याच्या दृष्टीने फवारणी जितकी महत्त्वाची आहे, तितकीच ती योग्य पद्धतीने करणेही आवश्यक आहे. आपला आणि आपल्या कुटुंबाचा जीव धोक्यात न घालता कृषी विभागाच्या मार्गदर्शक सूचना पाळून फवारणी करणे शहाणपणाचे आहे. शेतकऱ्यांनो, जर तुम्ही वरील सर्व सूचना लक्षात घेऊन फवारणी केली, तर तुम्ही स्वतः सुरक्षित राहाल आणि तुमचे पीक सुद्धा रोगमुक्त राहील!